معماری شهر سوخته

معماری شهر سوخته ، محله ها و خانه های مسكونی

بناهای ساختمانی این شهر معماری خاصی داشته است معماران اغلب بناهارا مستطیل شكل می‌ساختند هر یك از آنها 6 الی 11 اتاق داشت كه با دیوارهای كوتاهی از یكدیگر جدا می شدند در هر یك از اتاقها نیز در و پنجره و بخاری ساخته می شد و برای قسمتهای مختلف خانه ها ، پله هایی نصب می‌كردند.

مهمترین آثار معماری به دست آمده از شهر سوخته خانه‌های پلكانی و بنای كاخ سوخته می باشد. خانه های پلكانی نه تنها از نظر معماری بلكه از لحاظ اشیای بدست آمده نیز یكی از دوره های درخشان شهر سوخته را در بر می گیرد. كاخ سوخته مربوط به دوره‌ی چهارم شهر سوخته است و می توان آن را یك اثر معماری قابل ملاحظه دانست. كاخ سوخته دارای دیوارهای قطور خشتی به ارتفاع بیش از سه متر است. متأسفانه بنای مكشوفه از سه طرف در اثر فرسایش ویران شده بود و گروه حفاری در گوشه‌ی جنوب شرقی آن اقداماتی كرد. این بنا صرف نظر از فرسایش در وقع نسبتاً مناسبی قرار دادرد واندود دیوار ها هنوز نمایان و نمایشگر دوران نوینی در تسلسل و پیوند فرهنگی این منطقه باستانی می باشد كه طی آن چرخ سفالگری ابداع شده است.

ساختمانهای شهر سوخته در هر چهار دوره‌ی استقرار ، از خشت اند و تا كنون آثار ساختمانی از خشت پخته یا آجر دیده نشده است. بناهای كاوش شده دارای اجزای لازم و یك خانه از جمله دیوار،‌كف، سقف، پله كان، درگاه، اجاق، انبار و بالاخره اتاق و گه‌گاه اتاق های بزرگ شبیه به تالار بوده اند.

مساحت هر واحد مسكونی از 90 تا 150 متر مربع بوده است كه از تعدادی اتاقهای چهار گوش و نا منظم تشكیل می شده اند. از خانه هایی كه دیوار برخی از آنها تا زیر سقف باقی مانده است می توان استنباط نمود كه هر اتاق یك در داشته است. خانه ها در مجتمع های چهار و یا شش واحدی كه با دیوارهای نازكی از هم جدا می شده اند و همگی دارای درگاه، پنجره، پله و اطاق بو.ده اند. بنابراین می توان گفت كه ساكنان آن نوعی زندگی خانوادگی داشته اند ولی از ابزار و آلات و وسایل كار باقیمانده چنین بر می آید كه هر خانواده لوازم مورد احتیاج خود را رأساً تهیه می كرد.

هر واحد ساختمانی از یك قسمت راست گوشه بنا می شد كه مصالح اصلی آن خشت خام بود. سقف ها معمولاًصاف و مسطح و از چوب و حصیر درست می شد.

دیوار ها از خشت خام و عرض دیوارهای اصلی معمولاً به پهنای دو خشت بودند.

دیوارها، درگاهها، پنجره ها و كف اتاقها با نوعی اندود پوشیده می شد كه از گل، كاه و مواد آهكی به عمل می آمد. در بعضی قسمت ها در زیر اندود پوشش حصیری نیز قرار می داده اند. نوارهای حصیری احتمالاً به منظور جلوگیری از ریزش اندود و نفوذ رطوبت بوده است. رنگ اندود ها معمولاً خاكستری سیاه می باشد. این اندود ها ، پس از گذشت هزاران سال تا كنون به خاطر قشر های نمكی كه روی آنها را فرا گرفته سالم مانده‌اند.

برای پوشاندن كف اتاق ها معمولاً از روشهای زیر استفاده می شد: از اندود با میانگین ضخامتی پنج سانتیمتر، این گونه كف نسبتاً ظریف و كم دوام بودند؛ از خشت كه دور اتاق را با آن فرش می كردند و درون آن را خاك می ریختند و می كوبیدند، سپس اندود پوش می كردند ؛ از سفالهای شكسته و غیر قابل استفاده مخلوط با خاك كه در كف اتاق می ریختند و سفت می كردند.

معماران شهر سوخته، در ساختن سقف از روشی یكنواخت و همآهنگ بهره می‌بردند. در چند اتاق، شاه تیرهایی مشاهده می شود كه به موازات هم كار گذاشته‌اند. تیرهای چوبی در سوراخ های ایجاد شده در بالای دیوارها محكم شده‌اند و روی آنها را با حصیر و شاخه های نازك درختان پوشانده و سطح آن را یا یك لایه‌ی 20 سانتیمتری كاه گل اندود كرده اند. درگاهها و ورودی های اتاق ها نیز سالم باقی مانده اند آستانه‌ی در اطاق با دو خشت چیده شده بر كف ، مشخص شده است. سقف درگاهها، از دو تیرك چوبی فرو رفته در دیوار درست و روی آن با گل پوشانده شده است.

گرمای اتاق ها را یك اجاق مركزی تأمین می كرد. این اجاق ها سكو وار با چاله ای مدور به عمق حدود 30 سانتیمتر در وسط ساخته می شدند. در برخی از آنها هنوز خاكستر دیده می شود. از این اجاق ها حرارت به خوبی توزیع می شد و علاوه بر كاربرد حرارتی از آنها برای پخت و پز استفاده می كردند. جز اینها، اجاق های دیگری با اشكال مختلف مانند اجاق های نیم دایره وجود داشت كه بهترین نوع آنها در خانه های پلكانی دیده شده است. اجاق های نیم كره، نعل اسبی و سفالین قابل حمل نیز در شهر سوخته پیداشده است. بیشتر اجاق ها در وسط اتاق ها قرار دارند ولی بعضی از آنها در یكی از دیوارهای جانبی ساخته شده اند كه به احتمال زیاد برای جلوگیری از پراكندگی حرارت بوده است. كف اتاق ها با خشت فرش شده و روی اغلب آنها را با یك لایه نازك گلین پوشانده اند. چون اندود كف اجاق ها زود به زود می سوخته از این رو نیاز به باز سازی داشته و به عنوان نمونه كف یكی از آنها حداقل 9 بار باز سازی شده است.

مشخصات معماری در دوره های چهار گانه‌ی استقرار در شهر سوخته

كهن ترین آثار معماری در این دوره به وجود آمد و شامل آثار معماری موجود از لایه های هشت تا ده ( 3200 – 2800 ق.م.) بود. قسمت های باقی مانده‌ی ساختمان ها عبارتند از: دیوار ها، درگاهها، سقف ها، و كف های كامل ، كه خوب باقی مانده اند. بخشی كه شامل آثار دوره‌ی اول شهر سوخته می باشد از سال 3200 تا سال 2400 پیش از میلاد یعنی حتی اوایل دوره‌ی سوم استقرار، مسكون بوده است. اشیا و آثار به دست آمده از این دوره عبارتند از : پیكره های كوچك گلین ، سفالهای دوباره استفاده شده، استخوانهای حیوانات ، سفالهای معروف به تركمنی افغانی دره كوتهkuetta ، و ازیرستان Vazirestan و نال Nal. در آثار باقیمانده از این دوره، خیابان باریكی دیده می شود كه میان دو بلوك ساختمانی قرار دارد و ظاهراً در یك دوره پانصد ساله مورد استفاده بوده است. این خیابان در لایه های 7 و 8و 9 نیز وجود داشته و در هر لایه جای آن عوض شده است تا اینكه در لایه 7 یعنی حدود سالهای 2700- 2800 ق.م. به جای اصلی خود برگشته است. دیوارهای پیدا شده در این دوره ، قدیمی ترین آثار معماری شهر سوخته می باشند و به نظر می آید كه یكی از آنها دیوار یك اتاق از یك واحد ساختمانی است. به غیر از این، دیوارهای كوچك دیگری مربوط به همین دوره نیز مشاهده می شود. در این آثار معماری ، به نظر میرسد كه پی ها تنها برای دیوارهای اصلی تعبیه می شده اند.