میدان نقش جهان

میدان نقش جهان میدان بزرگ مستطیل شکلی در شهر اصفهانِ ایران است که به‌وسیلهٔ بناهایی از دورهٔ صفوی محصور شده‌است. اگرچه نقش جهان پیشینه‌ای کهن‌تر از دوران صفوی دارد، ولی میدان نقش جهان به شکل امروزین در دوره سلطنت شاه عباس صفوی پایه‌گذاری شده‌است. در گذشته این میدان جایگاه برگزاری آیین‌های گوناگون و بازی چوگان بوده‌است که امروزه به‌صورت یک گردشگاه همگانی و جایگاهی برای برگزاری نماز جمعه و آیین‌های ملی و مذهبی درآمده‌است.میدان نقش جهان در تاریخ ۸ بهمن ۱۳۱۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در اردیبهشت ۱۳۵۸ جزء نخستین آثار ایرانی بود که به‌عنوان میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت جهانی رسید.بناهای تاریخی موجود در میدان نقش جهان شامل عالی‌قاپو، مسجد جامع عباسی، مسجد شیخ لطف‌الله و سردر قیصریه است. علاوه بر این بناها دویست حجره دو طبقه پیرامون میدان واقع شده‌است که عموما جایگاه عرضه صنایع دستی اصفهان می‌باشند

وجه‌تسمیه و نام‌ها
تا پیش از دوره صفویه، در جایگاه کنونی این میدان، باغی به نام نقش جهان وجود داشته‌است. این باغ، نام خود را از شهری در آذربایجان گرفته که اینک به نام نخجوان خوانده می‌شود. حمدالله مستوفی درباره این شهر گفته‌است:«شهری خوش است که آن را نقش‌جهان خوانند و اکثر عمارات آن از آجر است» این میدان که در فهرست میراث جهانی با نام میدان شاه ثبت شده‌است، در زمان ساخت و در تقابل با میدان کهنه که مسجد جامع در آن قرار داشت، میدان نو نامیده می‌شد. امروزه نام رسمی این میدان، میدان امام است

ویژگی ها و مختصات
میدان نقش جهان، میدانی مستطیل شکل به درازای ۵۰۷ متر و پهنای ۱۵۸ متر در مرکز شهر اصفهان است.جهت قرارگیری طول میدان نسبت به محور شمال-جنوب، زاویه ۱۱/۲۵ درجه و با جهت قبله زاویه‌ای دقیقاً ۱۳۵ درجه(۹۰+۴۵) می‌سازد. با توجه به وجود دو بنای مذهبی (مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد جامع عباسی) در اضلاع جنوبی و شرقی، برگزدین چنین جهتی برای میدان معقول و دارای یک رابطه هندسی پیوسته‌است
پیرامون میدان دویست حجره دو طبقه قرار دارد. افزون بر آن چهار بنای عالی‌قاپو، مسجد جامع عباسی، مسجد شیخ لطف‌الله و سردر قیصریه نیز در میانه چهار ضلع این مستطیل ساخته شده‌اند.

تاریخچه
پیش از آن‌که شهر اصفهان به پایتختی ایران صفوی برگزیده شود در محل این میدان باغی گسترده وجود داشته‌است بنام «نقش جهان». این باغ همچنین محل استقرار ساختمان های دولتی و کاخ فرمانروایان تیموری و آق‌قویونلوها بود. در آن زمان بخش میْدانی باغ، «درب کوشک» نام داشت. این بخش در ضلع غربی میدان نقش جهان امروزی و در محل ساخت کاخ عالی قاپو قرار داشته‌است.

در دوران سلجوقیان، دست کم بخشی از باغ نقش جهان بنام به میدان «کوشک» بوده‌است. دستگیری برکیارق از سوی برادرش محمود در این میدان رخ داده است. همچنین میدان کوشک، جایگاه اعدام محکومان به اعدام و برگزاری برخی از آیین های رسمی همچون جشن نوروز بوده‌است.

از ابتدای سلطنت شاه عباس اول، سطح میدان در اندازه بسیار بزرگتر از میدان کوشک سابق تسطیح شده و بارها آیین چراغانی و آتش‌بازی در آن برپا شده‌است. منابع گوناگون، بنای به شکل فعلی را در دوره سلطنت شاه عباس اول و به سال ۱۰۱۱ قمری دانسته‌اند. احتمال دارد که بنای این میدان از روی نقشهٔ میدان حسن پادشاه در تبریز برداشت شده باشد. استاد محمدرضا و استاد علی‌اکبر اصفهانی، نام دو تن از معمارانی است که میدان را طرح ریزی نموده و آن را به شکل فعلی بنا نهاده‌اند. نام این دو معمار بر سردر بناهای پیرامونی میدان به چشم می‌خورد.

فکر تاریخ کرد راغب و گفت

شد در کعبه در صفاهان باز

با محاسبهٔ حروف ابجد مصراع دوم این شعر تاریخ اتمام ساخت (۱۰۴۶) به دست می‌آید. در طول دوران ساخت میدان و پس از آن در سراسر دوران صفویه، میدان زنده و فعال بوده، لیکن در دوران شاه سلیمان و شاه سلطان حسین، به تدریج از رسیدگی به میدان خودداری شده‌است. در ایام سلطنت شاه سلطان حسین، جوی‌های آب به تدریج راکد شده و آخرین درختان باقیمانده از درختانی که شاه عباس به دست خود کاشته بود، خشکیده‌اند.

در دوره قاجار، این میدان نیز مانند سایر بناهای تاریخی اصفهان مورد بی‌توجهی قرار گرفت. بخش‌هایی از میدان در طول دوران آشفتگی ایران از حمله اشرف افغان تا استقرار حکومت قاجاریه، تخریب گردید. بخش‌هایی نیز از جمله عمارت نقاره‌خانه در دوره قاجار از میان رفت. از زمان حکومت رضا شاه تا امروز، کار مرمت و بازسازی این ابنیه بطور مداوم ادامه دارد.

کارکرد گذشته
این میدان در سدهٔ یازدهم هجری قمری (سدهٔ هفدهم میلادی) یکی از بزرگ‌ترین میدان‌های جهان بوده‌است. شوالیه ژان شاردن فرانسوی میدان نقش جهان را زیباترین میدان دنیا می‌دانسته‌است. در دوره شاه عباس و جانشینان او، این میدان محل بازی چوگان، رژهٔ ارتش، چراغانی، و محل نمایش‌های گوناگون بوده‌است. دو دروازه سنگی چوگان از آن دوره هنوز در میدان باقی است که از انجام ورزش چوگان در آن دوره حکایت می‌کند و قدیمی‌ترین دروازه چوگان دنیاست. طرح این میدان تا جایی در نحوه اجرای بازی چوگان تاثیر داشته است که زمین‌های ورزشی هارلینگام و سایر زمین‌های چوگان معروف، کم و بیش از روی این میدان ساخته شده‌اند. این میدان همچنین محل برگزاری جمعه بازارهای عظیم بوده‌است. یکی از اولین مراسم رسمی که در این میدان برگزار شده‌است، بازگشت پیروزمندانه امامقلی‌خان از فتح جزیره هرمز به پایتخت (اصفهان) بوده‌است. شاردن نقل می‌کند که در مواقع جشن، تا پنجاه هزار چراغ در میدان روشن می‌شده‌است. شرح مفصل این میدان را جهانگردان نامدار اروپایی مانند شوالیه شاردن، ژان باتیست تاورنیه، پیترو دلاواله، سانسون، انگلبرت کمپفر و دیگران که از روزگار صفوی به بعد از اصفهان دیدن کرده‌اند، به‌دست داده‌اند و همه آنان زیبایی میدان را ستوده‌اند.

کارکرد امروزین
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این میدان محل برگزاری نماز جمعه و اجتماعات سیاسی نیز می‌باشد. چمن‌های این میدان همچنین تبدیل به فضایی برای نشستن خانواده‌ها در جوار اجاق گاز پیک‌نیکی شده که منظره خوشایندی برای گردشگران نیست. تردد خودروها در بخش‌هایی از میدان هنوز ممنوع نشده‌است. تصویر بخشی از این میدان، بر پشت اسکناس‌های بیست‌هزار ریالی درج شده‌است.

در این سال‌ها، بین شهرداری اصفهان و یونسکو درباره مخدوش شدن نمای میدان به‌دلیل وجود برج جهان‌نما در نزدیکی میدان، گفتمان زیادی صورت گرفته‌است.

صنایع دستی
حجره‌های دور تا دور میدان از گذشته‌های دور به فروش صنایع دستی اشتغال دارند. اگرچه در سال‌های اخیر ورود صنایع دستی چینی و پاکستانی موجب کاهش رونق فروش صنایع دستی اصیل ایرانی شده بود، ولی با موانع قانونی به تدریج فروش صنایع دستی خارجی در این حجره‌ها محدودتر شده‌است. در حال حاضر خطر تغییر کاربری این فروشگاه‌ها از صنایع دستی به اسباب بازی و خوراکی، هویت میدان را تهدید می‌نماید. به همین لحاظ مقرر گردیده تا در سال ۱۳۸۹، پرونده ثبت ملی و جهانی صنایع دستی میدان امام تشکیل گردد. گاه خود میدان نقش‌جهان نیز دستمایه هنر هنرمندان قرار گرفته‌است.ابنیه پیرامونی
در پیرامون میدان، مشهورترین و عظیم‌ترین بناهای تاریخی اصفهان مانند مسجد جامع عباسی یا مسجد شاه (در ضلع جنوبی)، مسجد شیخ لطف‌الله (در ضلع شرقی)، عمارت عالی‌قاپو (در ضلع غربی) و سردر قیصریه (در ضلع شمالی) ساخته شده‌است. اطراف میدان را چهار بازار بزرگ احاطه کرده‌اند. عایدات چهار بازار اطراف میدان، در سال ۱۰۱۷ قمری وقف چهارده معصوم شده‌است. همزیستی ابنیه تجاری با ساختمان‌های حکومتی و مذهبی و همچنین وجود قدیمی‌ترین دروازه بازی چوگان جهان در میانه میدان از جاذبه‌های معماری میدان است

مسجد جامع عباسی
این مسجد، مهم‌ترین مسجدی است که از دوره صفویان در ایران برجای مانده‌است. کار ساخت این مسجد در سال ۱۰۲۰ هجری قمری آغاز شده و تزئینات نهایی آن در زمان شاه سلیمان به سال ۱۰۴۷ ه.ق. (معادل ۱۶۱۲ میلادی الی ۱۶۳۰ م.) پایان رسیده‌است. معمار این مسجد استاد علی اکبر اصفهانی و کتیبه سر در آن به خط علیرضا عباسی است. علاوه بر آن کتیبه‌های دیگری به خط عبدالباقی تبریزی و محمدرضا امامی در جای جای مسجد وجود دارد. ارتفاع گنبد این مسجد ۵۲ متر، ارتفاع مناره‌های اصلی ۴۸ متر و ارتفاع مناره‌های ورودی ۴۲ متر است.از ویژگی‌های این مسجد کاشیکاری بسیار زیبا و هنرمندانه، رابطه معماری و بصری مسجد و مناره‌های چهارگانه آن با میدان، نابرابری محور میدان با قبله و تصحیح آن در دهلیزهای ورودی و بازتاب صدا در زیر گنبد مسجد است. این مسجد در گذشته به نام‌های مسجد مهدی، مسجد جامع، مسجد سلطانی، مسجد شاهی، جامع کبیر عباسی و مسجد شاه معروف بوده و امروزه مسجد امام نامیده می‌شود.

مسجد جامع عباسی
یکی از مهمترین مساجد دوره صفوی در شهر اصفهان ، از لحاظ عظمت معماری و کثرت تزئینات ، مسجد جامع عباسی است که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان در سال ۱۰۲۰ هجری قمری ( مؤلف تاریخ وقایع السنین و الاعوام ، شروع ساختمان مسجد جامع عباسی را روز شنبه ، بیست و دوم ماه صفر سال ۱۰۱۹ هجری قمری ذکر کرده است ) ، بفرمان شاه عباس اول ، ساختمان آن شروع شده و در سال ۱۰۲۵ هجری قمری ، ساختمان سردر و تزئینات کاشیکاری آن به منظور تکمیل آرایش اطراف میدان نقش جهان به اتمام رسیده است . ساختمان و تزئین سایر قسمتهای مسجد تا آخرین سال حیات شاه عباس اول ادامه داشته و در زمان جانشینان وی ، یعنی شاه صفی و شاه عباس دوم نیز ادامه داشته است .

اسکندر بیک ترکمان در تاریخ عالم آرای عباسی ، جلد دوم ، صفحه ۸۳۱ ، در باب تاریخ شروع ساخت مسجد بیتی گفته است که از این قرار است :

« تاریخ این خجسته بنا خواستم ز دل از شوق گفت کعبه ثانی بنا شده »

جمله « کعبه ثانی بنا شده » به حساب حروف ابجد ، ۱۰۲۰ می شود که همان سال شروع ساختمان مسجد است . نیز از کشف یک معدن سنگ مرمر به این صورت یاد می کند :

« … از غرایب حالات و نوادر اتفاق ، پیدا شدن معدن سنگ مرمر است در حوالی صفاهان ، که در هیچ زمان کسی از آن نشان نیافته بود و همانا سنگهای مذکور در آن مکان ودیعت نهاده دست قدرت ازلی است … » .

ساختار کلی مسجد جامع عباسی
مسجد جامع عباسی به شیوه مساجد چهار ایوانی و با نمایی دو طبقه در ضلع جنوبی میدان البته با انحرافی ۴۵ درجه نسبت به میدان و در جهت قبله قرار گرفته است .

تزئینات بکار گرفته شده در مسجد عموماً به صورت کاشیکاری خشتی ( هفت رنگ ) و معرق و در بعضی جاها بصورت کاشی معقلی و تا حدود ۵/۱ متری بیشتر دیوارها از سنگ مرمر و بقیه از سنگ پارسی می باشد . مسجد دارای چهار گلدسته یا مناره می باشد که دو گلدسته مشرف به میدان نقش جهان با ارتفاع ۴۲ متر و گلدسته های ایوان جنوبی مسجد با ارتفاع ۴۸ متر ، گنبد مرتفع جنوبی را باشکوهتر به نظر می رساند . دو مدرسه علمیه ناصریه ( جنوب شرقی ) و سلیمانیه ( جنوب غربی ) گواه تدریس دروس حوزوی در زمانی نه چندان دور است .

علت ساخت مسجد جامع عباسی
طبق کتیبه موجود به خط خطاط معروف صفوی ، علیرضا عباسی بر سردر مسجد ، این مسجد با مال خالص شاه عباس شروع به ساختن شده است با این عنوان :

« أمر ببناء هذا المسجد الجامع من خالص ماله اشرف خواقین الأرض نسباً و … » ،

تا ثواب آن به روح جد بزرگش شاه طهماسب هدیه گردد با این عنوان :

« … و قد اهدی ثوابه الی روح جده الأعظم الأکرم الأفخم شاه طهماسب سقی الله ضریحه صوب الرضوان و … » .

معماران ، مهندسین و خطاطان مسجد جامع عباسی

طراح و مهندس اصلی مسجد جامع عباسی ، طبق کتیبه موجود سردر ، استاد مهندس علی اکبر اصفهانی که از نوادر دورانش بوده می باشد ، با این عنوان :

« … و بمعماریه من فی العمل کالمهندسین و هو النادر الأوانی استاد علی اکبر اصفهانی و … » ،

و استاد فریدون نائینی ، طراح و معمار گنبد خانه جنوبی مسجد می باشد . همچنین شجاع ابن قاسم بنای اصفهانی که کاشی تراش سردر مدرسه سلیمانیه است . نیز محب علی بیک معروف به الله بیک یا محب علی بیکالله ، سرکار بیوتات سلطنتی و خزانه دار شاه ، امور مالی مسجد را به عهده داشته است . خطاطان معروفی که نام آنها در کتیبه های مسجد جامع آمده است عبارتند از : علیرضای عباسی ، عبدالباقی تبریزی ، محمد رضای امامی ، محمد غنی ، رشیدای خوشنویس ( بر روی درب نقره ای مسجد جامع اسم خطاط آن آورده نشده است ولی مؤلف تاریخ نصف جهان فی تعریف الأصفهان در صفحه ۶۲ نوشته است : کتیبه و خطوط در نقره را خط رشیدای خوشنویس میدانند ) ، محمد صالح اصفهانی ، محمد محسن امامی ، ادیب مجلسی و سرانجام محمد باقر شریف شیرازی خطاط کتیبه سر در ایوان جنوبی مسجد جامع عباسی به سال ۱۲۶۱ هجری قمری در زمان محمد شاه قاجار .

سنگ شاخص مسجد جامع عباسی
این سنگ که در مدرسه سلیمانیه واقع است ، زمان ظهر شرعی را نشان می دهد . از آنجا که وتر این مثلث در راستای نصف النهار گذرکننده از اصفهان می باشد ، لذا ظهر که خورشید عمود بر نصف النهار قرار می گیرد ، در نتیجه عمود بر وتر مثلث بوده و از وتر هیچ سایه ای بر زمین نیست . این هنگام ظهر شرعی است . نصب و محاسبه و ساخت این شاخص را به شیخ بهایی منسوب می دانند .

گنبد خانه مسجد جامع عباسی
در مسجد جامع عباسی در سه جهت و پشت ایوان های جنوبی ، غربی و شرقی مسجد ، گنبدهایی با کاشیکاری خشتی و کتیبه های بسیار زیبا ، بر ابهت و شکوه مسجد صد چندان افزوده است که گنبد خانه جنوبی با ارتفاعی معادل ۴۸ متر ، شاهکار بی نظیر موجب آن ( استاد فریدون نائینی ) می باشد . این گنبد با ایوانی با مناره های رفیع ۴۸ متری ، بصورت دو پوسته ساخته شده است که ارتفاع از کف تا پوسته زیرین معادل ۳۴ متر و قطر دهانه گنبد ۲۰ متر می باشد . به خاطر نوع و سبک معماری گنبد و رعایت دقیق فاصله ها و ساخت کنج های ۹۰ درجه ، طبق قانون تشدید اصوات ، هر گاه در مرکز ثقل ، صدایی تولید گردد در عمل انعکاس ، صوت تشدید یا رزونانس خواهد شد . از این قابلیت در انتقال صدا به قسمتهای دیگر مسجد ، استفاده می شده است .

مدارس مسجد جامع عباسی
- مدرسه ناصریه ( زمستانی ) : مدرسه جنوب شرقی صحن مسجد را به مناسبت اینکه در دوره ناصر الدین شاه قاجار ، تعمیراتی در آن به عمل آمده است ، مدرسه ناصریه می نامند . بنای مدرسه ناصریه از اواخر دوره پادشاهی شاه عباس اول و دوره پادشاهی شاه صفی است و آنچه مسلم است به موجب کتیبه های تاریخداری که بر جای مانده است تزئینات کاشیکاری و کتیبه های آن ، از دوره شاه عباس دوم می باشد . در ضلع شرقی مدرسه ناصریه چند حجره برای سکونت طلاب ساخته شده است . کتیبه داخل محراب مدرسه که در سال ۱۰۹۵ هجری قمری در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی و به توسط محمد محسن امامی نوشته شده است ، آخرین کتیبه موجود مسجد از دوره صفویه است .

- مدرسه سلیمانیه ( تابستانی ) : مدرسه جنوب غربی صحن مسجد را به مناسبت کتیبه ای که در سردر آن نصب شده و از تعمیر مسجد در دوره شاه سلیمان حکایت می کند ، مدرسه سلیمانیه می نامند . این مدرسه به وسیله دو مدخل بزرگ به صحن مسجد و سه مدخل بزرگ دیگر به محوطه زیر گنبد غربی متصل می شود . این مدرسه بر خلاف مدرسه ناصریه ، حجره ندارد . غرفه های متعدد اطراف صحن این مدرسه ، در قسمتهای پایین با ازاره های مرمری و در بعضی قسمتها با سنگهای پارسی و از سنگهای ازاره به بالا با کاشی های خشت هفت رنگ تزیین شده است . سردر این مدرسه به سمت کوچه پشت مسجد جامع عباسی دارای کتیبه ای از اولین سال سلطنت شاه سلیمان و به قلم محمد رضای امامی مورخ به سال ۱۰۷۸ هجری قمری است .

سنگاب های مسجد جامع عباسی
در بین هفت سنگاب موجود در مسجد جامع عباسی ، سنگاب واقع در ورودی مسجد و سنگاب چهلستون واقع در مغرب گنبد جنوبی ، از سایر سنگاب ها نفیس تر است . سنگاب موجود در ورودی مسجد کتیبه ندارد . سایر سنگاب های مرمری واقع در وسط گنبد های شرقی و غربی مسجد نیز بدون کتیبه است ولی سنگاب واقع در چهلستون غربی گنبد جنوبی ، به خط نستعلیق برجسته الواحی دارد که آخرین قسمت آن سال ساخت آنرا در بر دارد ، به این قرار :

« فکر سامی پی تاریخ به هر سو می گشت یا مرتضی علی

گفتمش زمزمی از کعبه ثانی زده جوش ۱۰۹۵ »

شبستان های مسجد جامع عباسی
مسجد جامع عباسی ، دارای دو شبستان مسقف زمستانی است که یکی در جانب شرقی صحن و دیگری در جانب غربی صحن بنا شده است . شبستان ضلع شرقی خیلی بزرگتر از شبستان غربی می باشد ولی هیچگونه تزئیناتی ندارد و پوشش آن با گچ ساده است ، در حالیکه دیوارها و سقف شبستان غربی با کاشی های خشت هفت رنگ که مخصوصاً رنگ زرد آن بسیار جالب بوده ، تزئین شده است . محراب های این شبستان زیباترین محراب هائی است که در مساجد تاریخی اصفهان با کاشی هفت رنگ تزئین شده و کتیبه های داخل و خارج آن که به خط محمد رضای امامی است در آخرین سال سلطنت شاه عباس دوم یعنی سال ۱۰۷۷ هجری قمری نصب شده است .

کتیبه ها و فرمان ها
- کتیبه ها : کتیبه ها در مسجد جامع عباسی به دو دسته تقسیم می شوند :

الف ) کتیبه های تزئینی : این نوع کتیبه که عموماً به صورت کاشیکاری معقلی ( نوعی کاشیکاری معرق که تلفیقی است از کاشی لعاب و آجر ) و یا کاشی های معرق با خطوط بنائی با اشکال منظم هندسی ، با عناوینی مثل الله اکبر ، الحمد لله ، سبحان الله ، لا اله الا الله ، الحکم لله و صلوات بر چهارده معصوم ( در فاصله بین در نقره و فرمان شاه عباس کبیر در دالان ورودی غربی ، در اطراف یک طاق کاشیکاری ، در لوحه های پراکنده به خط بنائی ، صلوات بر چهارده معصوم و تسبیحات اربعه که مشهور به صلوات کبیره است ، زینت بخش این قسمت از دالان ورودی غربی است ) که در شمسه ها و موج های مکرر ، تکرار می شود که می توان آنها را در فضاهای ورودی ، سردر اصلی ، هشتی دالان ورودی ، کاشی های دیوارهای مدرسه ناصریه ، ایوان شمالی و دور تا دور گلدسته ها و گنبد جنوبی یافت .

ب ) کتیبه های توصیفی : این کتیبه ها عموماً به صورت خطوط ثلث ، شرح واقعه ، داستانی از صدر اسلام ، احادیث و آیات قرآنی را بیان می کنند . در ذیل بعضی از کتیبه های توصیفی که تا کنون به آنها نپرداخته ام را به صورت کوتاه می آورم .

- اشعار فارسی در نقره ای به خط رشیدای خوشنویس : این اشعار به خط نستعلیق برجسته با نقره و آب طلا نوشته شده است که بیت آخر بیان کننده ماده تاریخی نصب در ، در زمان شاه صفی ، جانشین شاه عباس کبیر می باشد ، به این قرار :

« فکر تاریخ کرد واهب و گفت شد در کعبه در صفاهان باز »

مصراع « شد در کعبه در صفاهان باز » به حساب حروف ابجد ، ۱۰۴۶ هجری قمری است که مصادف با هشتمین سال سلطنت شاه صفی است .

- کتیبه بزرگ ایوان جنوبی و اطراف محوطه زیر گنبد جنوبی به خط عبدالباقی تبریزی : این کتیبه از ابتدای ضلع غربی ایوان شروع می شود و پس از پیمودن تمام محوطه زیر گنبد ، به نقطه مقابل شروع کتیبه در ضلع شرقی ایوان ، ختم می شود . این کتیبه شرح دو حادثه مهم صدر اسلام را در بر دارد . این کتیبه تاریخ ندارد .

- کتیبه داخل گنبد جنوبی به خط عبدالباقی تبریزی : این کتیبه دارای تاریخ ۱۰۳۶ هجری قمری است و به شرح علنی شدن دعوت مردم به اسلام و اعلام مبعوث شدن حضرت محمد ( ص ) و انتخاب حضرت علی ( ع ) به عنوان ولی ، وصی و جانشین حضرت محمد ( ص ) در مهمانی که به همین مناسبت ترتیب داده بودند ، می پردازد .

- کتیبه ای بر روی ستون مرمری ، حد فاصل ایوان جنوبی و محوطه زیر گنبد جنوبی به خط نوری : این کتیبه به خط نستعلیق بسیار خوش این جمله را در بر دارد :

« لو اجتمع الناس علی حب علی بن ابی طالب لما خلق الله النار ( نوری ) » .

- کتیبه داخل ایوان شمالی به خط عبدالباقی تبریزی : مضمون این کتیبه سوره دهر بوده و مورخ به سال ۱۰۳۵ هجری قمری است .

- کتیبه های ایوان و گنبد غربی به خط محمد رضای امامی : کتیبه ایوان دارای تاریخ ۱۰۴۰ هجری قمری و کتیبه داخل گنبد تاریخ ۱۰۳۹ هجری قمری را در بر دارد . این کتیبه ها بیان کننده احادیث و روایاتی در مورد ولایت حضرت علی ( ع ) از جانب علمای اهل تسنن و همچنین آیه رجس هستند .

- کتیبه های ایوان و گنبد شرقی به خط محمد غنی : خطاط کتیبه ایوان شرقی معلوم نیست ولی دو کتیبه زیر گنبد و داخل گنبد شرقی بوسیله محمد غنی اصفهانی و در سال ۱۰۳۸ هجری قمری نوشته شده است . مضمون این کتیبه ها بیان احادیث نبوی در شأن و منزلت مولای متقیان ، حضرت علی ( ع ) و سوره فتح است .

- کتبیه بالای محراب مرمری گنبد جنوبی مسجد به خط محمد صالح اصفهانی : این کتیبه دارای تاریخ ۱۰۳۸ هجری قمری و مضمون آن روایتی از حضرت محمد ( ص ) است .

- فرمان ها :
معمولاً در زمانهای قدیم هرگاه خبر مهمی و یا فرمانی از طرف دستگاه حکومتی را می خواستند به اطلاع مردم برسانند ، آنرا بر لوح های سنگی نوشته و در ورودی مسجد و یا قسمتهای قابل دید و یا معابر عمومی نصب می نمودند تا به اطلاع عموم برسد . در این مسجد نیز پنج عدد از این الواح وجود دارد که همگی بیان کننده تخفیف یا بخشش مالیات از طرف دولتخانه بوده است که مضمون آنها در ذیل خواهد آمد :

- فرمان شاه عباس اول مبنی بر بخشش عوارض بعضی اصناف شامل دلاکان ، آئینه داران ، جامه داران و … بر یک لوح سنگی مرمری به سال ۱۰۳۸ هجری قمری نصب شده در دالان ورودی غربی .

- فرمان شاه عباس اول مبنی بر بخشش هشتاد و چهار تومان و کسری دلالی بازار ریسمان بر یک لوح سنگی مرمری به سال ۱۰۳۵ هجری قمری نصب شده در قسمت غربی زیر هلال بزرگ ایوان جنوبی .

- فرمان شاه عباس اول راجع به تخفیف مطالبات دیوانی در ماه رمضان بر یک لوح سنگی مرمری نصب شده در قسمت شرقی زیر هلال بزرگ ایوان جنوبی .

- فرمان فتحعلیشاه قاجار راجع به بخشودگی وجوه خبازی و آرد فروشی دارالسلطنه اصفهان بر یک لوح سنگی مرمری به سال ۱۲۴۰ هجری قمری نصب شده در مدخل شمالی صحن مدرسه سلیمانیه به صحن بزرگ مسجد جامع عباسی .

- فرمان ناصر الدین شاه قاجار راجع به معافیت مالیات صنف خباز و علاف بر یک لوح سنگی مرمری به سال ۱۲۶۸ هجری قمری نصب شده بر بالای فرمان فتحعلیشاه قاجار در مدخل شمالی صحن مدرسه سلیمانیه به صحن بزرگ مسجد جامع عباسی .

باید گفت ویژگی های منحصر بفرد مسجد جامع عباسی شامل : طاووس های ورودی آن ، پیچ های سه تایی بسیار نفیس آن بر فراز گلدان های مرمر قسمت ورودی مسجد ، گنبد عظیم دو پوش آن ، ویژگی انعکاس صدای منحصر بفرد گنبد جنوبی که باعث تقویت و تکرار صدا می گردد ، حجم عظیم سنگ مرمر به کار رفته در مسجد ، تعداد بی شمار کاشی های بکار رفته در مسجد و نقوش کم نظیر هر کدام ، محراب عظیم گنبد جنوبی با دریچه موجود بر فرازش ، منبر یک پارچه عظیم مرمر گنبد جنوبی ، سنگاب های نفیس موجود در مسجد ، تناسبات بی نظیر به کار گرفته شده در عناصر ساختمانی آن که فضا را بی نهایت جذاب ، آرامبخش ، انسانی و مطلوب نموده و دهها ویژگی دیگر ، این بنا را به یکی از بی نظیرترین بناهای عصر صفوی تبدیل کرده است .

سر در قیصریه
سردر قیصریه بنایی است در ورودی اصلی بازار بزرگ اصفهان. این بنا در گذشته نه‌چندان دور دارای سه طبقه و اکنون دارای دو طبقه‌است. طبقه سوم آن که تخریب شده، نقاره‌خانه را تشکیل می‌داده‌است که در آن با صدای موسیقی، اوقات روز را اعلام می‌کرده‌اند. این سر در به بازار بزرگ اصفهان باز می‌شود و در گذشته راه اصلی بازار اصفهان بوده‌است. سردر قیصریه شامل چهار درب فرعی، یک دروازه اصلی و یک حوض بوده که حوض آن حدود دهه ۱۳۴۰ شمسی به باغچه تبدیل شد ولی اکنون احیا شده‌است. علت نامگذاری این بنا، شباهت آن به یکی از بناهای شهر قیصریه بوده‌است. بر بالای سردر، نقاشی‌هایی به قلم رضا عباسی به چشم می‌خورد. ناقوس دیر هرمز و همچنین ساعت موجود در قلعه پرتغالی‌های جزیره هرمز،(به قطر حدود ۸۰ سانتیمتر) پس از فتح آن جزیره به اصفهان آورده شد و در بالای این سردر نصب شد

این سر در را قیصریه می نامند از آن جهت که از روی نمونه یکی از بناهای شهر قیصریه در آسیای صغیر ترکیه امروز ساخته اند

این بنا ورودی بازار قدیمی اصفهان در شمال میدان نقش جهان است که در دوران صفویان ساخته شده است. علاوه بر بازار قیصریه و بازارهای منشعب از آن بازارهای دیگری هم در اصفهان وجود داشته‌اند که معروف‌ترین آنها «بازار شاهی» یا «بازارچه بلند» است که در سال ۱۱۱۸ هجری برابر با ۱۷۰۶ میلادی به همراه «مدرسه و سرای فتحیه» در زمان شاه سلطان حسین آخرین حکمران صفویه ساخته شد

از ویژگی های این بازار :
سر در عالی با تزئینات آجری چینی، نقاشی های موجود در سر درب شامل تصویر شاه عباس در جنگ با ازبکان، تصاویری از زنان و مردان اروپایی، دو لچکی کاشیکاری که صحیح و سالم است و تصویر تیراندازی را با سر انسان و تنه ببر یا شیر و دم اژدها نشان می دهد و می تواند همواره نشانه مخصوص شناسایی این شهر افسانه ایی دنیا باشد;.

در شمال میدان امام و روبروی مسجد امام، سردر بازار قیصریه قرار دارد. ساختمان آن در زمان شاه عباس اول به اتمام رسیده است و معمار آن استاد علی اکبر اصفهانی بوده است.

سردر بنای عظیم قیصریه مهمترین و با عظمت ترین دروازه های ورودی شهر صفوی اصفهان بوده که از طریق بازار بزرگ قیصریه قسمت اصفهان جدید را به شهر سلجوقی (میدان کهنه آن روزگار) متصل می کرده است. بر این سردر چند تابلو نقاشی مشاهده می شود که برخی از آنها اروپائی های مقیم دربار اصفهان در آن روزگار را نشان می دهد. تابلو دیگر نیز شکارگاه سلطنتی است. متأسفانه این نقاشی ها که اثر رضا عباسی است به علت مجاورت با هوای آزاد و برودت و گرمای هوا آسیب فراوان دیده اند. در بالاترین قسمت این سردر صورت دو نیم تنه تیرانداز مرد با لباسهای معمول آن عصر دیده می شوند که تنه آنها شیر یا ببر و دم آنها اژدهاست. این دو تصویر که بر کاشی معرق است بیانگر صورت فلکی اصفهان یا برج قوس است.

توضیح اینکه در روزگاران کهن در میان ملل متمدن دنیا معمول بوده که برای شهرهای معروف و مشهور خود طالع و زایچه ای قائل بشوند و پس از انتخاب اصفهان به پایتختی، برج قوس را برای طالع آن انتخاب کردند.

بیشتر جهانگردان بازار قیصریه و سایر بازارهای اصفهان را توصیف کردند. شاردن که سالها در اصفهان زندگی کرده به تفصیل از بازار قیصریه تعریف کرده و نامگذاری آن به قیصریه را به این علت می داند که سردر این بازار را مثل یکی از بناهای قیصریه یا قیساریا در آسیای صغیر (ترکیه امروز) ساخته اند.

در دو طرف این سردر دو سکوی وسیع وجود دارد که با سنگ یشم و سماق پوشانده شده و در آن روزگار زرگران و جواهر فروشان بساط خود را بر روی آنها گسترده و انواع زیور آلات و سکه های کمیاب را به خریداران عرضه می کرده اند.

بر بالای سردر ساعت بزرگی نصب بود که در جنگ با پرتغالی ها نصیب ایران شده بود.

عمارت نقاره خانه نیز بر بالای سردر قیصریه ساخته شده بود. نقاره زنی و نقاره کوبی از قدیم در ایران متداول بود که طلوع و غروب آفتاب را با نقاره اعلام می کردند.

البته نقاره زنی و نقاره کوبی فقط به منظور اعلام طلوع و غروب آفتاب نبود چرا که نواختن نقاره در میدان های جنگ برای آماده باش سربازان و تشجیع آنان به نبرد و به هنگام صلح و آرامش نیز در آئین های گوناگون و به مناسبت های مختلف متداول بود.

در سمت راست عمارت قیصریه محل ضرابخانه و در طرف دیگر کاروانسرای شاهی واقع شده بود. از سردر بازار قیصریه وارد مجلل ترین و بزرگترین بازارهای اصفهان می شویم این بازار که به بازار قیصریه و شاهی نیز معروف بوده در روزگار صفویه مرکز فروش پارچه های گرانبهاء بوده و نمایندگان کمپانی های خارجی در آنها حجره هائی داشته اند. در جلو سردر، حوض آب بسیار بزرگی وجود داشت که امروزه اثری از آن نیست.

در زمان حکومت قاجار و در روزگاری که مسعود میرزای ظل السلطان حاکم اصفهان بود در جبهه های سردر قیصریه تغییراتی صورت گرفت و یک حاشیه کاشیکاری در امتداد سه جانب سردر اضافه شده است.

بطور کلی مجموعه قیصریه که شامل سردر و عمارت نقاره خانه و ضرابخانه و کاروانسرای شاهی است یکی از جاذبه های مشهور شهر اصفهان است که اکثر قریب به اتفاق سیاحان و جهانگردان و مأمورین خارجی در خاطرات و سفرنامه های خود به تفصیل از آن سخن گفته اند. و اگر چه امروز از نقاشی های زیبای آن اثری در دست نیست اما سردر رفیع قیصریه و تالار فوقانی آن یادآور شکوه و عظمتی است که اصفهان عصر صفوی دارا بوده و خاطره شکوفائی اقتصاد و هنر کشور ما را در اذهان زنده می کند.

معماری بازار قیصریه
بنای سردر قیصریه در دو طبقه مرتفع ساخته شده که طبقه بالا به امور دفتری و بازرگانی اختصاص داشت و در طبقه پایین مغازه‌های اصناف گوناگون در کنار هم مستقر شده بودند. از این بازار بزرگ و مجلل بازارهای دیگری منشعب می‌شدند که برخی از آنها هنوز هم فعال بوده و به مشاغل مختلف اختصاص دارند.

برخی از این بازارها عبارت‌اند از:بازار عریان
هارونیه
نیم‌آورد گلشن
مخلص
سماورسازها
مقصودبیک

مساجد قرارگرفته در بازار
در طول این شاهراه سرپوشیده و مسقّف که برخی از خارجیان آن را «نگارخانه سرپوشیده» نامیده‌اند عناصر مذهبی همچون مدرسه نیماورد، مدرسه صدر، مسجد خیاط ها، مسجد نو، مسجد ذوالفقار، مسجد شیشه، مسجد خارجی و ده‌ها مسجد دیگر به فعالیتهای مذهبی می‌پرداختند و بازرگانان و اصناف گوناگون در آنها عبادت می‌کردند

مدارس مذهبی قرارگرفته در بازار
مراکز فرهنگی مانند مدارس مذهبی هم به اعتبار و رونق بازار می‌افزودند. مدارسی همچون مدرسه کاسه گران، هارونیه، نیم آورد، جده بزرگ، جده کوچک، ملاعبدالله و … که با معماری خاص ایرانی-اسلامی ده‌ها سال است موضوع کتاب‌ها و رسالات و تحقیقات مهندسین و معماران و سیاحان گوناگون هستند.

سرا و تیمچه‌ها
نهادهای اقتصادی نیز از دیگر جاذبه‌هایی هستند که در بازارها وجود داشته‌اند. برخی از این نهادها که «تیمچه» و «سرا» نامیده می‌شوند هنوز نیز فعال هستند. مشهورترین این سراها عبارت‌اند از: سرای اردستانیها، سرای خانی، سرای آقا، سرای پادرخت سوخته، سرای میراسماعیل، سرای تالار، سرای خوانساری‌ها، سرای گلشن، سرای جارچی و سرای فخر.

این سراها به همراه کاروانسراهای متعدد و پررونق بازار اصفهان را به عنصری فعال تبدیل می‌کرده که سیاحان با اشتیاق از آن بازدید می‌کردند و با دقت در سفرنامه‌هایشان معرفی می‌نمودند.

عالی قاپو
عالی‌قاپو (به ترکی به معنی دروازه عالی) ساختمانی است که در واقع درب ورودی دولتخانه صفوی بوده است و در ابتدا شکلی ساده داشته و به مرور زمان و در طول سلطنت شاه عباس طبقاتی به آن افزوده شدند و در زمان شاه عباس دوم ایوان ستوندار به آن افزوده شد. این بنا در ضلع غربی میدان نقش جهان و روبروی مسجد شیخ لطف‌الله واقع شده است. ارتفاع آن ۳۶ متر است و ۶ طبقه دارد که با راه‌پله‌های مارپیچ می‌توان به آنها رسید.

کاخ عالی‌قاپو در ضلع غربی میدان در ۶ طبقه و به زیربنای حدود ۱۸۰۰ مترمربع، احداث شده‌است. ارتفاع نهایی این کاخ از سطح میدان ۳۴ متر بوده و در هر طبقه تزئینات هنری خاص خود را دارد. از خصوصیات بارز این بنا وجود خاصیت واکنش صوت و صدا در محل ورودی، تالار پذیرایی بسیار زیبا، تالار اصلی موسیقی و ۵۳ اتاق به منظور استفاده جهت اتاق نشیمن، اتاق جلسه، دولت‌خانه و محل استقرار سفرا و میهمانان است. سازه بنا برپایه دیوارهای باربر و تیرها و ستون‌های چوبی استوار است.

برخی کارشناسان نظیر آندره گدار و لطف‌الله هنرفر براساس نظر اسکندربیک منشی(که در کتاب عالم‌آرای عباسی منعکس شده) اعتقاد دارند که این بنا شالوده‌ای تیموری دارد و در مقابل کارشناسانی مانند اوژنیو گالدیری طرفدار نظریه جدیدالاحداث بودن کل بنا هستند. شاه‌عباس به منظور قداست بخشیدن به کاخ عالی‌قاپو، دری از درهای رواق مرقد امام علی را که با دری نو جایگزین شده بود، برای مدخل ورودی استفاده نمود. در زمان سلطنت شاه عباس، در این باغ محلی وجود داشته که بست‌خانه نامیده می‌شده و مقروضین و محکومین و مجرمین، تا زمانی که می‌توانستند با هزینه شخصی در آن مکان بمانند از مجازات مصون بودند.

طبقات ششگانه بنای عالی قاپو
بنای عالی قاپو با ارتفاعی حدود ۳۶ متر تا کف بازار بلندترین عمارت چند طبقه تا چند دهه اخیر در شهر اصفهان بوده است. بدلیل اضافات و الحاقات معماری در هر سو نمایی متفاوت دارد به طوری که از جلو بنا از میدان نقش جهان ۲ طبقه از پشت ساختمان ۵ طبقه، از طرفین بنا ۳ طبقه و با احتساب طبقه همکف بعنوان اولین طبقه، در کل ۶ طبقه میباشد.مسجد شیخ لطف‌الله
مسجد شیخ لطف‌الله یکی از بناهای پیرامونی میدان است که به عنوان مسجد اختصاصی شاه عباس بکار می‌رفته این مسجد به دستور شاه عباس ساخته شده‌است و تامارا سون (به انگلیسی: Tamara sonn) آن را به عنوان یکی از زیباترین بناهای مذهبی دنیا عنوان می‌کند. این بنا در سمت مشرق میدان قرار دارد. این مسجد در دوره قاجار به شدت تخریب شد و در زمان رضا شاه بازسازی گردید. کاشیکاری فعلی پوشش بیرونی آن مربوط به سال ۱۳۱۵ شمسی است. گنبد این بنا ۳۲ متر ارتفاع داشته و ساخت آن ۱۷ سال به طول انجامیده‌است. تفاوت این بنا با سایر مساجد دوره صفوی این است که مسجد شیخ لطف‌الله دارای صحن نیست و مناره نیز ندارد. سردر مسجد به قلم ثلث علیرضا عباسی خوشنویس معروف صفوی مزین است

پیشینه مسجد شیخ لطف الله
طرح این مسجد در زمانی که نقشه چهارباغ و باغ هزارجریب به مرحله اجراء درآمد ریخته شد و در دورانی که معماری صفویه به شکوفایی رسیده بود مورد بهره برداری قرار گرفت. ساخت این مسجد در نیمه اول قرن یازده هجری، در سال ۱۰۱۱ هجری قمری (۱۶۰۲ (میلادی)) و به فرمان شاه عباس اول آغاز شد و در سال ۱۰۲۸ هجری قمری (۱۶۱۹ (میلادی)) به پایان رسید. ساخت این مسجد هجده سال به طول انجامید. معمار این مسجد استاد محمدرضا اصفهانی، پسر استاد حسین بنا اصفهانی بوده‌است. این مسجد بر خرابه‌های مسجدی که قبلا در آن محل بوده ساخته شد. مسجد شیخ لطف‌الله به نام یکی از علمای بزرگ عصر صفوی به نام شیخ لطف‌الله جبل‌عاملی، نامیده شده‌است. شیخ لطف الله یکی از علمای بزرگ دوره صفوی بود. وی از اهالی جبل عامل لبنان بود که مانند شیخ بهایی و برخی علمای دیگر توسط شاه عباس از لبنان به ایران مهاجرت نموده و ابتدا در مشهد و قزوین و پس از آن در اصفهان ساکن شد. از آنجا که حکومت صفوی، حکومتی مذهبی بود و به اسلام و به خصوص مذهب تشیع بسیار بها می‌داد، علمای آن را نیز تکریم می‌کرد. از سوی دیگر شیخ لطف الله پدر زن شاه عباس بود. از این رو در محل زندگی شیخ، مسجد و مدرسه‌ای به نام او ساخته شد که در این محل به تدریس دروس فقهی و جلسات دینی اشتغال داشت. شیخ بنا به استفتای خود که برگزاری نماز جمعه در غیاب امام زمان را مجاز می‌شمرد، به اقامه نماز جمعه در این مسجد می‌پرداخت و مقلدان او نیز به او اقتدا می‌نمودند.

ساختمان و معماری مسجد شیخ لطف الله
تزئینات کاشیکاری آن در داخل از ازاره‌ها به بالا همه از کاشی‌های معرّق پوشیده شده‌است. مسجد شیخ لطف الله یکی از زیباترین آثار تاریخی اصفهان در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی‌قاپو واقع شده‌است. شماری از کاشیکاری‌های معرق درون و بیرون گنبد و کتیبه‌های خط ثلث آن به خط علی‌رضای تبریزی عباسی است. این مسجد به علت اینکه نه دارای مناره‌است و نه دارای شبستان ورودی (حیاط) و همچنین ورودی آن پله می‌خورد، غیر طبیعی است. عدم وجود شبستان و صحن ورودی، این مسجد را به مقتضیات تقارنی میدان نقش جهان (قرار گرفتن مسجد رو به روی عمارت عالی‌قاپو) که در نهایت منجر به این مسئله شده‌است که نتوان صحنی یا حیاطی رو به قبله که برای نمازگزاری استفاده شود، برای آن طراحی کرد. سر در معرق آن تا پایان سال ۱۰۱۱ قمری هجری ساخته و پرداخته شده واتمام ساختمان و تزئینات آن در سال ۱۰۲۸ هجری قمری بوده‌است. کتیبه سر در آن به خط ثلث علیرضا عباسی و مورخ به سال ۱۰۱۲ هجری است، معمار و بنای مسجد استادمحمدرضا اصفهانی بوده‌است که نام او در داخل محراب زیبای مسجد در دو لوحه کوچک به این شرح ذکرشده عمل فقیر حقیر محتاج برحمت خدا محمدرضا بن استاد حسین بنا اصفهانی ۱۰۲۸ خطوط و کتیبه‌های داخل مسجد کار علیرضا عباسی خطاط بسیار مشهور زمان شاه عباس و باقر بنا خوشنویس گمنام آن دوره‌است که نمونه خط ثلث او با خط علیرضا عباسی برابری می‌کند. داخل و خارج گنبد بی‌مانند این ابنیه که از زیباترین گنبد‌های جهان به شمار می‌رود، از کاشی‌های معرّق نفیس پوشیده شده‌است. باستان‌شناسان خارجی عظمت معماری این مسجد را ستوده‌اند. استفاده از نور طبیعی و رنگ‌های زیبا همه و همه از جمله ویژگی‌های چشمگیر این بناست. شیخ لطف‌الله از علمای بزرگ شیعه از مردم میس و از اهالی جبل عامل یعنی لبنان امروزی بوده‌است که به دعوت شاه عباس اول در اصفهان اقامت گزید و به منظور تجلیل از او این مسجد برای تدریس و نمازگزاری وی اختصاص داده شد و نام مسجد مزبور به شیخ لطف‌الله از همین جهت است. سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی است. جلو خان مسجد با عقب نشستگی از بدنه شرقی میدان آغاز می‌شود. بعد از عبور از چهار پله به محوطه سردر می‌رسیم. قسمت پایینی دیوارهای این محوطه با سنگ مرمر زرد پوشیده شده‌است، سکوهای بزرگ کناری هم از همین نوع سنگ هستند. در ورودی مسجد به صورت دو لنگه‌است که از چوب چنار یک‌پارچه ساخته شده‌اند و پس از گذشت چهارصد سال هنوز پابرجا هستند. در جلوی‌ مسجد حوض‌ ۸ ضلعی‌ زیبایی‌ قرار داشته‌ که‌ در سال‌های‌ ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۸ خ برداشته‌ شده‌ است‌. در این‌ زمان‌ پوشش‌ کف‌ گنبدخانه‌ از جنس‌ گچ‌ بوده‌ و پنجره‌های‌ چوبی‌ منصوب‌ در آن‌ روشنایی‌ زیرزمین‌ را تامین‌ می‌کرده‌ است‌.

جهت بنا نسبت به قبله
یکی از ویژگی‌های این مسجد چرخش ۴۵ درجه‌ای است که با محور شمال-جنوب دارد که در اصطلاح، پاشنه نامیده می‌شود. علت وجودی این چرخش این است که در معماری ایرانی-اسلامی، مساجد به گونه‌ای طراحی می‌شوند که کاربر هنگام ورود به شبستان در جهت قبله قرار گیرد، خالق بنا این دوگانگی را، با استفاده از پاشنه حل نموده است. به دلیل این که مسجد در ضلع شرقی میدان واقع است و خواه و ناخواه در ورودی مسجد به سمت مشرق میدان خواهد بود، اگر بنا بود مسجد را نیز به همین جهت میساختند کار جهت یابی از لحاظ قبله مختل میشد. در اینجا با ایجاد یک راهرو که از ابتدای مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست میچرخد بر این مشکل فائق آمدهاند یعنی اگر چه ساختمان مسجد در مشرق است و از نمای خارجی آن چنین بر میآید که دیوار جبهه آن در جهت شمال به جنوب است لکن در همین محراب دیوار بنا شده که به سوی قبله‌است و وقتی به عظمت این فکر پی میبریم که در بیرون مسجد اثری از کجی و زاویه به چشم نمیخورد، اما به مجرد ورود ناچاریم قبول کنیم که صحن نسبت به نمای خارجی پیچشی دارد در صورتی که گنبد کوتاه این مسجد به علت مدور بودن، جهت یا زاویه مخالفی نشان نمیدهد. این مسجد جهت استفاده همسران شاه عباس بنا شده است و به همین دلیل این بنا فاقد مناره (جهت اذان گفتن) است.