فضاهاي زيرزميني مساكن ايراني

شبستان 

همان زيرزمين يا سرداب است كه گاهي تمامي سطح زير طبقه همكف را در بر گرفته و سقف آن حدود يك متر از سطح حياط بالاتر است.
سرداب 
اين فضا كه در طبقات زيرين خانه‌هاي اين مناطق ساخته مي‌شود به اين صورت عمل مي‌شود كه يك يا دو اتاق زيرخانه را خالي كرده و آنها را به صورت يك يا دو طبقه درآورده و سقف آن را تاق ضربي كار مي‌كنند. بعضي از اين فضاها را در كنار راهرويي كه به آب انبار ختم مي‌شود مي‌سازند تا از اين طريق برودت تبخيري بر خنكي فضاي موجود افزوده شود.

شـوادان
شبادان فضايي به مراتب خنك تر از شبستان مي‌باشد و در مواقعي كه هواي شبستان خيلي گرم شود ساكنان از شوادان استفاده مي‌كنند كه ورودي آن از طريق حياط مي‌باشد.«شوادان راهي زيرزميني و دور و دراز است كه غالباً از كنار رودخانه دز سر در مي‌آورد و در مسير خود ابتدا در عمق حدود شش متر به يك مكان كه زيرزمين شبستان مي‌نامند مي‌رسد»«دكتر صارمي-علي اكبر-ارزشهاي پايدار در معماري ايران-1376)
كه در اين مكان فضاهاي كوچكتر ديگري درست مي‌كنند كه به صورت يك تقاطع به طرفين باز مي‌شود. اين فضاها كه مكانهاي بسيار دنجي براي استراحت هستند كت ناميده مي‌شوند. در اين فضاها درون ديوار را خالي كرده براي نگهداري وسايل...به نام تاقچه و رف كه در امتداد هم قرار دارند.
فضاي كت بوسيله دريزه ، هوا و نور را مي‌گيرد. بعضي از اين دريزه‌ها به حياط خانه راه دارد و بعضي ديگر به كوچه ختم مي‌شوند و اين دريزه‌ها به اتاقهاي خانه نيز راه دارند بدين طريق هواي بيرون كه وارد فضاي شوادان مي‌شود پس از اينكه خنك شد به اتاقها وارد مي‌شود و فضاي اتاق را نيز خنك مي‌كند بدين صورت هوا و دما دائماً در حال تغيير است.
«سپس در عمق حدود 12 متري به زير زمين ديگري مي‌رسد كه معمولاً بزرگتراز زيرزمين اول بوده و به صورت مكاني مركزي ، با كتهايي در سه طرف است كه از يك گوشه آن پله ادامه پيدا مي‌كند و به شوادان همسايه مربوط مي‌شود و با گذشتن از پله‌هاي ديگر به رودخانه مي‌رسد. اين مجموعه پيچ در پيچ ساختماني تمام خانه‌هاي شهر را در زير به هم وصل مي‌كند»«دكتر صارمي-علي‌اكبر-ارزشهاي پايدار در معماري ايران-1376»
با بررسيهايي كه در 7 خانه در دزفول انجام داده شد تمام اين شوادان‌ها در زير به هم متصل نبودند. بعضي از اين فضاها فقط مختص همان خانه بوده و به فضاي شوادان همسايه راه ندارد ولي مي‌شود گفت كه اغلب اين فضاهاي زيرزميني با هم در ارتباط هستند. در گذشته براي اينكه ساكنين كمتر در معرض تابش آفتاب و هواي گرم قرار بگيرند(در روز) مبادلات پاياپاي با همسايه‌ها در همين فضاها صورت مي‌گرفت. اين ارتباطات به طريقي صورت مي‌گرفت كه حريم همسايه رعايت شود.
«اين فضا هم به عنوان زيرزمينهاي خنك در تابستان گرم و سوزان دزفول عمل مي‌كند و هم با سوراخهايي كه از آن تا اتاقهاي خانه ، ادامه پيدا مي‌كرد هواي خنك از دل زمين به درون اتاقها مي‌فرستاد. شوادانهاي كهن، متروكه بود و به علت رواج كولر استفاده 
چنداني از آن به عمل نمي‌آمد شگفت كه در سالهاي اخير به علت بمبارانهاي هوايي 
زيرزمين‌ها و شوادانها ، رونق دوباره‌اي گرفت و پناهگاههاي زيرزميني شد»
«دكتر صارمي-علي‌اكبر-ارزشهاي پايدار در معماري ايران-1376»
از لحاظ سازه‌اي اين فضا سازه خاصي ندارد . چون دقيقاً در دل خاك متراكم اين ناحيه قرار گرفته است جز در ورودي آن كه به صورت شيب‌دار كار شده است تاق ضربي خوبي داريم.
در اين فضا(شوادان) محلهايي براي نگهداري مواد غذايي نيز وجود داشت. مثلاً نگهداري گوشت كه بوسيله زنجيرهاي بسيار قطور از سقف آويزان بود : تنها بهانه‌اي كه شخص را در روز به بيرون از شوادان مي‌كشاند پختن نان بود. مي‌توان گفت در معماري اين ناحيه بيشتر ارتباطات عمودي است تا افقي.
واژه كت كه قسمتي از فضاي شوادان است در جاهاي ديگر معماري دزفول استفاده مي‌شود. به اين ترتيب كه در كنار رودخانه دز تپه‌هايي با ارتفاع 30-20 متر با خاك و سنگ بسيار پيوسته و متراكم وجود دارد. درون اين تپه‌ها را سوراخهايي يا فضاهايي براي استراحت درست كرده‌اند«كاملاً طبيعي» كه در گذشته استفاده‌هاي ديگري داشته ولي امروزه براي تفريح و استراحت مورد استفاده قرار مي‌گيرند اين فضاها كه همه به هم پيوسته و راه دارند كت ناميده مي‌شوند و فضاهاي تقسيم كوچكتر را كتول مي‌گويند.